การสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ pdf

การสูญพันธุ์ของสิ่งมีชีวิตเป็นการสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ ที่น่ากลัวมากที่สุด เพราะการสูญพันธุ์หมายถึงการหมดสิ้นไปของแหล่งพันธุกรรมจำนวนมากพร้อมๆ กัน ทั้งหมดโดยไม่อาจหาหรือสร้างมาทดแทนได้

สาเหตุพื้นฐานที่ทำให้สิ่งมีชีวิตเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ ได้แก่

การขาดแคลนความหลากหลายทางพันธุกรรม สิ่งมีชีวิตที่มีองค์ประกอบทางพันธุกรรม เพียงแบบเดียวจะมีผลทำให้สิ่งมีชีวิตไม่มีทางเลือกอื่นเมื่อสิ่งแวดล้อมเปลี่ยนแปลงไป ปัจจัยที่จะส่งผลให้ ความหลากหลายทางพันธุกรรมลดลง ได้แก่ การผสมพันธุ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตสายพันธุ์เดียวกัน การผสมพันธุ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตที่มีลักษณะเหมือนกัน การไม่มีการย้ายถิ่น การที่จำนวนประชากรมีขนาดเล็ก และสิ่งแวดล้อมแปรปรวนอย่างฉับพลัน เป็นต้น

การลดลงของจำนวนประชากรในแต่ละถิ่นที่อยู่อาศัย สิ่งมีชีวิตแต่ละหน่วยเกิดขึ้นและตายไป แต่ประชากรของสิ่งมีชีวิตนั้นยังคงอยู่เพราะสิ่งมีชีวิตแต่ละชนิดสืบทอดลูกหลานชนิดเดียวกับตัวเองได้ ดังนั้น ความยั่งยืนของประชากรของสิ่งมีชีวิตแต่ละชนิดจึงขึ้นอยู่กับความสามารถในการดำรงหรือการเพิ่มจำนวนลูกหลานในรุ่นต่อๆ ไป ความสำคัญจึงขึ้นอยู่กับว่าประชากรนั้นมีความสามารถในการเจริญพันธุ์มากน้อยเพียงใด ซึ่งเชื่อมโยงกับจำนวนของประชากรในวัยเจริญพันธุ์ อัตราส่วนของเพศ อัตราการเจริญพันธุ์ อัตราการอยู่รอดของประชากรก่อนวัยเจริญพันธุ์ และโอกาสการจับคู่ผสมพันธุ์ ดังนั้น เมื่อประชากรที่เจริญพันธุ์ได้ประสบปัญหาจำนวนลดลงจึงเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ของประชากรนั้น นอกจากนี้ ประชากรขนาดเล็กยังทำให้เกิดสภาพการสุ่มเสี่ยงทางพันธุกรรมและเกิดการผสมพันธุ์ในหมู่ญาติโดยปริยาย ซึ่งทำให้ความหลากหลายทางพันธุกรรมลดลง เป็นการเพิ่มอัตราเสี่ยงอีกทางหนึ่งด้วย

การสูญเสียถิ่นที่อยู่อาศัย สิ่งมีชีวิตไม่สามารถอยู่รอดสืบทอดลูกหลานได้ถ้าไม่มีถิ่นที่อยู่อาศัย สิ่งมีชีวิตจำนวนมากต้องการถิ่นที่อยู่อาศัยตามธรรมชาติ จึงจะสืบทอดลูกหลานได้ คำว่า “ถิ่นที่อยู่อาศัย” มีได้หมายความเฉพาะพื้นที่เท่านั้น แต่หมายรวมถึงสภาพแวดล้อมที่เป็นองค์ประกอบทั้งชีวภาพ และกายภาพด้วย

พืชและสัตว์จำนวนมากกำลังสูญพันธุ์ด้วยเหตุนี้ การที่ป่าผืนใหญ่หรือแหล่งน้ำขนาดใหญ่ถูกตัดให้เป็นส่วนเล็กส่วนน้อย (Fragmentation) แม้ว่าเนื้อที่รวมกันอาจจะไม่ลดลง แต่ก็ทำให้ ภาพถิ่นที่อยู่อาศัยถูกตัดขาดจากกัน ประชากรในแต่ละส่วนจึงเผชิญกับภาวะเสี่ยงตามที่ได้กล่าวมาแล้วเช่นเดียวกัน

การสูญพันธุ์อย่างรวดเร็วกำลังเกิดขึ้นในสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในป่าชื้นเขตร้อนรวมทั้งประเทศไทยด้วย ประมาณกันว่าในสิ้นคริสต์ศตวรรษที่ 20 นี้จะมีการสูญพันธุ์ของสิ่งมีชีวิตชนิดต่างๆ ในโลกนี้ไม่น้อยกว่า 20 - 50 % และส่วนใหญ่จะเกิดขึ้นในป่าชื้นเขตร้อนนั่นเอง

คำเตือนดังกล่าวเผยแพร่จากรายงานขององค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization: FAO) หลังจากนักวิทยาศาสตร์ค้นพบหลักฐานชิ้นสำคัญว่าระบบนิเวศที่มีความสำคัญในการสนับสนันการผลิตอาหารของมนุษย์กำลังถูกทำลายจากฟาร์ม เมือง และโรงงานซึ่งต่างปล่อยสารเคมีสู่สิ่งแวดล้อม

ในรอบ 20 ปีที่ผ่านมา พื้นที่ราวร้อยละ 20 บนพื้นผิวโลกที่ปกคลุมด้วยพืชพรรณกลายเป็นพื้นที่รกร้างไร้ผลิตภาพ รายงานดังกล่าวระบุว่าความหลากหลายทางชีวภาพในดิน ป่าไม้ ทุ่งหญ้า แนวปะการัง แหล่งหญ้าทะเล รวมถึงความหลากหลายทางพันธุกรรมทั้งในพืชอาหารและปศุสัตว์กำลังถูกบั่นทอนลงอย่างต่อเนื่อง ในมหาสมุทรก็เผชิญวิกฤติไม่แพ้กัน โดยมีพื้นที่ประมงราว 1 ใน 3 ที่ถูกคุกคามโดยการประมงเกินขนาด

ชนิดพันธุ์มากมายที่เกี่ยวพันกับการผลิตอาหารทางอ้อม เช่น นกกินแมลงศัตรูพืชเป็นอาหาร หรือป่าชายเลนที่ช่วยบำบัดน้ำ ต่างก็มีความอุดมสมบูรณ์ที่ลดลงหากเปรียบเทียบกับในอดีต อ้างอิงจากงานวิจัยเชิงวิชาการและรายงานจากรัฐบาล 91 ประเทศ โดยชนิดพันธุ์ที่ถูกระบุว่าถูกคุกคามอย่างหนักคือพืช นก ปลา และกลุ่มเห็ดรา กลุ่มนักผสมเกสรซึ่งทำงานหนักให้กับเหล่าพืชราว 3 ใน 4 ของชนิดพันธุ์ทั่วโลกก็ถูกคุกคามอย่างมาก ยืนยันจากตัวเลขงานวิจัยปริมาณผึ้งและแมลงต่างๆ ที่ลดลง ส่วนนักผสมเกสรที่มีกระดูกสันหลังอย่างค้างคาวและนกหลากชนิดก็เริ่มเข้าสู่ภาวะเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์

เมื่อสัตว์เหล่านั้นหายไปจากธรรมชาติ ก็เป็นไปได้ยากที่จะฟื้นฟูจำนวนประชากร นั่นหมายความว่าอนาคตความมั่นคงทางอาหารของมนุษย์ทั่วโลกกำลังอยู่ในภาวะถูกคุกคามอย่างยิ่งยวด

“ระบบอาหารของโลกกำลังถูกทำลายในระดับรากฐาน” Gaziano da Silva ผู้อำนวยการ FAO ระบุ “รายงานฉบับดังกล่าวน่าเศร้าอย่างยิ่ง เพราะระบุถึงระบบนิเวศหลายรูปแบบในหลายประเทศซึ่งมีส่วนพยุงระบบผลิตอาหารของเรา และผลิตนิเวศบริการให้กับมนุษย์ ต่างก็อยู่ในภาวะเสื่อมถอย”

เกษตรกรรมมักเป็นเป้าหมายแรกที่ถูกกล่าวโทษ เพราะสร้างผลกระทบโดยการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดิน และวิธีการจัดการอย่างไม่ยั่งยืน เช่น การใช้ความอุดมสมบูรณ์ในดินแบบเกินขนาด และการพึ่งพายาฆ่าแมลง ยาฆ่าวัชพืช รวมถึงเคมีภัณฑ์ทางการเกษตรอื่นๆ

ประเทศส่วนใหญ่ระบุว่าปัจจัยหลักที่ทำให้เกิดการสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพคือการแปลงสภาพการใช้ที่ดิน เมื่อป่าไม้ถูกตัดโค่นเพื่อเปลี่ยนเป็นพื้นที่เพื่อการเกษตร ป่าละเมาะถูกทับถมด้วยคอนกรีตเพื่อแปลงเป็นเมือง โรงงาน และถนนหนทาง สาเหตุอื่นๆ ก็ประกอบด้วยการใช้แหล่งน้ำอย่างทำลายล้าง การรุกรานของชนิดพันธุ์ต่างถิ่น และการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

เทรนด์ทั่วโลกต่างมุ่งไปในทิศทางเดียวกัน แม้ว่าปัจจุบันเราจะผลิตอาหารได้มากกว่าในอดีต แต่ทุกอย่างต่างพึ่งพาการเกษตรเชิงเดี่ยวที่เติบโตขึ้นเรื่อยๆ

ราว 2 ใน 3 ของผลิตภัณฑ์พืชนั้นมาจากชนิดพันธุ์เพียง 9 ชนิด คือ อ้อย ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ข้าว ข้าวสาลี มันฝรั่ง ถั่วเหลือง ปาล์มน้ำมัน ผักกาดฝรั่ง (Sugar Beet) และมันสำปะหลัง ในขณะที่ชนิดพันธุ์อื่นๆ อีกกว่า 6,000 ชนิดอยู่ในช่วงขาลง และพืชผักป่าก็หายากขึ้นเรื่อยๆ

แม้ว่าผู้บริโภคอาจจะยังไม่ตระหนักถึงผลกระทบที่เกิดขึ้นขณะเดินซื้อสินค้า แต่ผู้เขียนรายงานระบุว่าการเปลี่ยนแปลงกำลังจะเกิดขึ้น “ซุปเปอร์มาร์เก็ตนั้นมีอาหารมากมายละลานตา แต่ส่วนใหญ่มาจากการนำเข้าจากต่างประเทศ และไม่มีความหลากหลายมากนัก การพึ่งพาชนิดพันธุ์หลักไม่กี่ชนิดหมายความว่าอาหารของเรานั่นเปราะบางอย่างยิ่งต่อการระบาดของโรค และการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” Julie Belanger ผู้ประสานงานของรายงานฉบับดังกล่าวระบุ

การพึ่งพาชนิดพันธุ์ใดชนิดพันธุ์หนึ่งมากเกินไป อาจนำไปสู่ความอดอยากได้ตัวอย่างเช่นเหตุการณ์โรคระบาดในมันฝรั่ง ประเทศร์แลนด์ เมื่อ คริสตทศวรรษที่ 1840 ไร่ธัญพืชล่มในสหรัฐอเมริกาเมื่อศตวรรษที่ 20 รวมถึงการผลิตเผือกที่ล้มเหลวในซามัว เมื่อคริสตทศวรรษที่ 1990

“มีความจำเป็นอย่างเร่งด่วนที่จะเปลี่ยนวิธีการผลิตอาหาร เพื่อให้มั่นใจได้ว่าความหลากหลายทางชีวภาพไม่ใช่เรื่องถูกมองข้าม แต่เป็นทรัพยากรที่ไม่สามารถหามาทดแทนได้ และเป็นหัวใจสำคัญในกลยุทธ์การบริหารจัดการ” Julie Belanger กล่าวสรุป

รายงานฉบับดังกล่าวยังระบุอีกว่าทัศนคติและวิธีการทำการเกษตรก็ค่อยๆ เปลี่ยนแปลงไป รอบไม่กี่ปีที่ผ่านมา มีแนวโน้มที่ดีขึ้นของการจัดการป่าไม้อย่างยั่งยืน การประมง การเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ และการปลูกพืชผสมผสานที่ใส่ใจระบบนิเวศ แต่ก็ยังไม่เพียงพอ เช่นการเกษตรอินทรีย์ซึ่งปัจจุบันมีพื้นที่ราว 0.58 ล้านตารางกิโลเมตรทั่วโลก หรือคิดเป็นเพียง 1 เปอร์เซ็นต์ของพื้นที่เกษตรทั้งหมด

นอกจากนี้ รายงานยังระบุถึงความสนใจของรัฐบาลต่อความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งแต่เดิมนั้นเป็นประเด็นที่มักถูกมองข้ามต่างจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ หลายรัฐในสหรัฐอเมริการายงานความสูญเสียทางเศรษฐกิจจากการสูยเสียหรือเสื่อมสภาพของระบบนิเวศ ประเทศอย่างไอร์แลนด์ นอร์เวย์ โปแลนด์ และสวิตเซอร์แลนด์ พบการลดจำนวนลงของผึ้งผสมเกสร อียิปต์แสดงความกังวลต่ออุตสาหกรรมประมงเพราะปลาเริ่มอพยพไปทางเหนือเนื่องจากอุณหภูมิของน้ำที่เพิ่มสูงขึ้น ประเทศแกมเบียพบว่าประชาชนถูกบังคับให้ซื้อสินค้าราคาแพงจากแปลงเกษตรอุตสาหกรรมเนื่องจากพืชผักป่าหาได้ยากขึ้น และมีปริมาณน้อยลง

วิกฤติความหลากหลายทางชีวภาพถูกหยิบขึ้นมาเป็นประเด็นระดับโลกในการประชุม G7 ครั้งหน้า รวมถึงการประชุมครั้งใหญ่ของสหประชาชาติที่จะจัดขึ้นที่กรุงปักกิ่ง ประเทศจีนในปี พ.ศ.2563 

“ห้องสมุดแห่งชีวิตทั่วโลกได้บันทึกการวิวัฒนาการนับเป็นพันพันปี เราสรุปใจความของสิ่งนี้ว่าความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งกำลังถูกทำลายจากพิษ มลภาวะ ถูกรุกล้ำ แบ่งแยก ช่วงชิง ในอัตราที่ไม่เคยพบเห็นมาก่อนในประวัติศาสตร์ของมนุษยชาติ” Michael Higgins ประธานาธิบดีประเทศไอร์แลนด์กล่าว ณ การประชุมความหลากหลายทางชีวภาพ ณ กรุงดับลิน