ในระหว่างการตั้งครรภ์ ระบบต่าง ๆ ในร่างกายจะมีการปรับตัวให้เหมาะสมต่อการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ ที่เกิดขึ้น ไม่ว่าจะเป็นการเปลี่ยนแปลงทางสรีรกายวิภาคในระบบต่าง ๆ ฮอร์โมนและเมตาบอลิซึม เพื่อเป็นการปรับตัวให้ดำเนินการตั้งครรภ์และทารกในครรภ์สามารถเจริญเติบโตได้ ซึ่งการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญจะกล่าวเป็นระบบดังนี้ ระบบอวัยวะสืบพันธุ์(1)การเปลี่ยนแปลงที่บริเวณอวัยวะสืบพันธุ์ก็เหมือนกับผิวหนังที่อื่น คือ มีเส้นเลือดมาเลี้ยงเพิ่มขึ้น ทำให้บริเวณอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอกบวม มีเส้นเลือดขอดได้ แต่สามารถหายได้เองหลังคลอด
(A) (B) รูปที่ 1 ภาพ A แสดงลักษณะ cervical eversion ( AW = acetowhite, OS = cervical os, SCJ = squamocolumnar junction) และ ภาพ B แสดง Chadwick sign ที่ปากมดลูก (ที่มา http://www.fpnotebook.com/gyn/Exam/CrvxAntmy.htm ) ระบบหัวใจและหลอดเลือด(1)ระบบนี้จัดเป็นระบบที่เปลี่ยนแปลงย่างมากและเกิดขึ้นเร็วในสตรีตั้งครรภ์ เพื่อนำสารอาหารและออกซิเจนไปให้ทารกในครรภ์ การเปลี่ยนแปลงทางกายวิภาค หัวใจจะยกสูงขึ้นและเอียงไปทางซ้ายวางตัวอยู่ในแนวนอนมากขึ้นทำให้ apex ชี้ไปทางด้านข้าง ซึ่งเกิดจากกะบังลมยกสูงขึ้นเพราะอวัยวะในช่องท้องโดนมดลูกที่โตเบียดขึ้นมาด้านบน ทำให้กะบังลมถูกดันตัวให้ยกสูงขึ้นด้วย ขนาดของหัวใจโดยรวมโตขึ้นร้อยละ 12 จากกล้ามเนื้อหัวใจที่หนาขึ้นและ ปริมาตรภายในที่เพิ่มขึ้นตามมา โดยประมาณ 80 มิลลิลิตร การเปลี่ยนแปลงการทำงาน
ในช่วงไตรมาสที่สาม cardiac output อาจลดลงได้ ทั้งนี้เกิดจากการที่เส้นเลือด inferior vena cava ถูกกด ลดการไหลเวียนของเลือดเข้าสู่หัวใจปริมารเลือดที่ถูกส่งออกมาก็น้อยลง ร้อยละ 10 จะเกิดภาวะความดันโลหิตต่ำในท่านอนหงาย (supine hypotension) ได้ในช่วงนี้ ในครรภ์แฝด ต้องมีการไหลเวียนของเลือดมากขึ้นกว่าครรภ์เดี่ยว จึงทำให้ cardiac output เพิ่มมากขึ้นอีกร้อยละ 20 เมื่อเทียบกับครรภ์เดี่ยว ทั้งนี้เป็นผลจากการเพิ่มขึ้นของ stroke volume ร้อยละ 15 และ heart rate อีกร้อยละ 3.5 ในระยะคลอด ช่วงที่มีการหดรัดตัวของมดลูก แรงเบ่ง และอาการปวดจะทำให้ cardiac output อาจเพิ่มได้อีกร้อยละ 40 สูงกว่าในช่วงครึ่งหลังของการตั้งครรภ์ และจะเพิ่มสูงขึ้นทันทีหลังคลอด เพราะมดลูกลดขนาดลงไม่มีการกดทับที่ inferior vena cava เลือดจึงไหลกลับเข้าสู่หัวใจได้เพิ่มขึ้น
อาการแสดงจากการเปลี่ยนแปลงของระบบหัวใจและหลอดเลือด สตรีตั้งครรภ์ส่วนใหญ่มักมีอาการวิงเวียน ปวดศีรษะเล้กน้อย หรืออาจเป็นลมหน้ามืดได้ ซึ่งอาการเหล่านี้เรียกว่า “inferior vena cava syndrome” เกิดจากการที่เมื่อมีการกดทับ inferior vena cava เลือดผ่าน shunt ไปยัง paravertebral circulation และไปยังหัวใจได้ไม่ดี รูปที่ 2 กราฟแสดงการเปลี่ยนแปลงของระบบหัวใจและหลอดเลือดในครรภ์ในอายุครรภ์(2) ตรวจร่างกายจะพบเสียง S2 ดังขึ้น เส้นเลือดที่คอขยาย และเสียงหัวใจผิดปกติชนิด systolic ejection murmur grade I-II ได้ร้อยละ 80-90 ซึ่งสัมพันธ์กับปริมาณเลือดที่ไหลผ่าน pulmonic และ aortic valves เพิ่มมากขึ้น บางรายอาจมี S3 gallop ในช่วงครึ่งหลังของการตั้งครรภ์ อาจได้ยินเสียงหัวใจผิดปกติชนิด diastolic murmur ได้ร้อยละ 20 และ continuous murmur ไม่ถึงร้อยละ 10 ถ้าตรวจเอกซเรย์ทรวงอก จะพบลักษณะของ cardiac silhouette ทำให้ดูเหมือนหัวใจโตได้ และพบมี left axis deviation เล็กน้อยจากคลื่นไฟฟ้าหัวใจ ระบบทางเดินหายใจ (2;3)การเปลี่ยนแปลงในระบบนี้สัมพันธ์กับความต้องการออกซิเจนที่เพิ่มสูงขึ้นของทั้งสตรีตั้งครรภ์และทารก ซึ่งเป็นผลจากโปรเจสเตอโรนเป็นหลัก การเปลี่ยนแปลงทางกายวิภาค ทรวงอกจะขยายขนาดขึ้น จากกระบังลมที่ถูกมดลูกดันให้สูงขึ้นมาประมาณ 4 ซม. เส้นผ่านศูนย์กลางทรวงอกเพิ่ม 2 ซม. และ เส้นรอบวงเพิ่ม 6 ซม. การเปลี่ยนแปลงการทำงาน จะมีการเพิ่มขึ้นของปริมาณออกซิเจนที่ร่างกายต้องใช้ (total body oxygen consumption) ร้อยละ 20 หรือประมาณ 50 mLO2/min โดยเพิ่มไปที่มดลูกและทารกในครรภ์คิดเป็นร้อยละ 50 หัวใจและไตร้อยละ 30 กล้ามเนื้อที่ช่วยในการหายใจร้อยละ 18 และที่เหลือไปยังเนื้อเยื่อเต้านม การทำงานของปอดมีการเปลี่ยนแปลงเพื่อปรับตัวให้เหมาะสมกับการตั้งครรภ์ ดังนี้ (รูปที่ 3)
การเปลี่ยนแปลงของ minute ventilation มีผลค่อนข้างมากต่อภาวะสมดุลกรด-ด่าง ทั้งนี้เป็นผลมาจาก โปรเจสเตอโรนที่ไปเพิ่มความไว central chemoreceptor ในการตอบสนองต่อ CO2 ทำให้ ventilation เพิ่มขึ้น ระดับของ PCO2 ในหลอดเลือดแดงลดลง ร่างกายมีการปรับตัวโดยเพิ่มการขับ bicarbonate ทางไตออกมากขึ้นจึงเกิด respiratory alkalosis อาการแสดง อาการหายใจลำบากพบได้บ่อยในสตรีตั้งครรภ์ สัมพันธ์กับอายุครรภ์ที่มากขึ้น เป็นการตอบสนองทางสรีรวิทยาต่อระดับ PCO2 ในเส้นเลือดแดงที่ต่ำ อาจจะมีระบบทางเดินหายใจเหมือนภูมิแพ้ เป็นหวัดเรื้อรัง เยื่อบุผิวทางเดินหายใจจะมีการแดงอักเสบได้บ่อย ร่วมกับคัดจมูก น้ำมูกไหล แต่จาการตรวจร่างกายมักไม่พบความผิดปกติเกี่ยวกับการทำงานของปอดแต่อย่างใดในระหว่างตั้งครรภ์ ถ้าตรวจ arterial blood gas ค่าปกติของ arterial PCO2 และ bicarbonate มีค่า 27-32 mmHg และ 18-31 mEq/L ตามลำดับ ค่า pH ปกติ อยู่ระหว่าง 7.40-7.45 รูปที่ 3 การเปลี่ยนแปลงการทำงานของระบบทางเดินหายใจในสตรีตั้งครรภ์(3) ระบบโลหิตวิทยา (1;2)เป็นการเปลี่ยนแปลงเพื่อเพิ่มการนำออกซิเจนในกระแสเลือดไปยังทารกในครรภ์ การเปลี่ยนแปลงทางกายวิภาค
การเปลี่ยนแปลงการทำงาน การเพิ่มขึ้นของเม็ดเลือดทำให้ระดับ hemoglobin เพิ่มขึ้นซึ่งจะไปเพิ่มความจุออกซิเจนทั้งหมดของเลือด (total oxygen carrying capacity) อย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ออกซิเจนที่ไปเลี้ยงปอดก็เพิ่มขึ้นตาม นอกจากนี้การเปลี่ยนแปลงปัจจัยการแข็งตัวของเลือดและการเพิ่มปริมาณเม็ดเลือด ทำให้สตรีตั้งครรภ์มีภาวะ hypercoagulable state ที่เพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะลิ่มเลือดอุดตันในระหว่างตั้งครรภ์และหลังคลอดถึง 5 เท่าเมื่อเทียบกับคนปกติ(1) อาการแสดง ในช่วงตั้งครรภ์อาจพบภาวะบวมได้เป็นปกติ แต่ต้องแยกจากสาเหตุอื่นๆ ก่อนการบวมจะเกิดที่หน้า มือ ขา เข่า และข้อเท้าได้ มักพบบ่อยในไตรมาสท้าย ๆ การตรวจทางห้องปฏิบัติการพบว่า ระดับ Hemoglobin เฉลี่ยอยู่ที่ 12.5 g/dl ระดับเม็ดเลือดขาว leukocyte count อยู่ระหว่าง 5000-12000 /L ระดับ fibrinogen อยู่ระหว่าง 300-600 mg/dL โดยเฉลี่ย 450 mg/dL แต่ clotting time ส่วนใหญ่ไม่เปลี่ยนแปลง ถึงแม้มีภาวะ hypercoagulable state ก็ตาม(1) ระบบทางเดินปัสสาวะ(3)การเปลี่ยนแปลงทางกายวิภาค ไตจะเริ่มขยายขนาดตั้งแต่ปลายไตรมาสแรก ด้านขวาโตมากกว่าซ้าย เพราะถูกกดจากมดลูกที่เอียงและหมุนมาทางด้านขวามากกว่า โดยเฉลี่ยจะยาวขึ้น 1 ซม. ในช่วงตั้งครรภ์ น้ำหนักและขนาดของไตจะโตขึ้น กรวยไตขวาจะขยายโดยเฉลี่ย 15 มม. และซ้าย 5 มม. ท่อไตและกรวยไตจะขยายเต็มที่ในกลางของไตรมาสที่สองการตั้งครรภ์ หรือเมื่อท่อไตมีขนาดถึง 2 ซม.แล้ว ซึ่งเป็นผลจากโปรเจสเตอโรนที่ทำให้มีการคลายตัวของกล้ามเนื้อเรียบที่ท่อไต จึงยืดขยายได้ง่าย และยังส่งผลไปกระเพาะปัสสาวะ ทำให้ความตึงตัวของกล้ามเนื้อลดลง มีปริมาณปัสสาวะเหลือค้างมากขึ้นโดยเพิ่มความจุถึง 15000 ml จะเริ่มมีอาการในไตรมาสแรกแล้วจะค่อย ๆ ดีขึ้นเมื่อมดลูกพ้นเชิงกรานไปแล้ว แต่พอระยะท้ายของการตั้งครรภ์ เมื่อส่วนนำของทารกลงต่ำจะกดเบียดกระเพาะปัสสาวะ ทำให้มีการคั่งของเลือด เกิดการบวมของท่อละกระเพาะปัสสาวะ โดยการเปลี่ยนแปลงเหล่านี้จะกลับเป็นปกติภายใน 6-8 สัปดาห์หลังคลอด การเปลี่ยนแปลงการทำงาน ปริมาณเลือดที่ไปเลี้ยงไตเพิ่มขึ้น (renal plasma flow) ตั้งแต่ไตรมาสแรกและสูงสุดช่วงกลางของการตั้งครรภ์ ประมาณร้อยละ 75 อัตราการกรองของพลาสมาที่ glomerulus (glomerular filtration rate, GFR) เพิ่มขึ้นร้อยละ 50 เป็นผลจากการที่ปริมาณเลือดเพิ่มมากขึ้นและเลือดที่ไปไตเพิ่มขึ้น ทำให้มีน้ำตาลถูกขับออกมาในปัสสาวะ(glucosuria)ได้ปริมาณเล็กน้อย ผลตรวจ trace จาก dipstick สารอื่นๆ เช่น amino acid, vitamin หรือ folic acid ก็มีการเพิ่มปริมาณขับออกเช่นเดียวกัน การขจัด uric acid, urea และ creatinine เพิ่มขึ้น ทำให้ค่า creatinine ในเลือดลดลง โดยที่ creatinine clearance เพิ่มขึ้นอีกร้อยละ 30 ปริมาณโปรตีนจะไม่เปลี่ยนแปลงไม่มาก พบได้ 80+60 mg/day ในไตรมาสแรก และ 115+69 mg/day ในไตรมาสที่สองและสาม อาการแสดง ไตรมาสแรกจะมีอาการปัสสาวะบ่อย โดยจะค่อย ๆ ดีขึ้นเมื่อมดลูกพ้นเชิงกรานไปแล้ว แต่พอระยะท้ายของการตั้งครรภ์ เมื่อส่วนนำของทารกลงต่ำจะกดเบียดกระเพาะปัสสาวะ ทำให้มีการคั่งของเลือด เกิดการบวมของท่อกระเพาะปัสสาวะทำให้อักเสบได้ง่าย หรือเกิด stress urinary incontinence หรือการติดเชื้อของระบบทางเดินปัสสาวะตามมา เช่น asymptomatic bacteriuria หรือ pyelonephritis จากการตรวจภายใน ถ้ามีการกดเบียดกระเพาะปัสสาวะมาก อาจมีการบวมหรือยื่นของฐานกระเพาะปัสสาวะลงมาในผนังช่องคลอดทางด้านหน้าได้ ผลตรวจทางห้องปฏิบัติการพบว่าระดับการทำงานของไตจะลดลง ระดับ creatinine อยู่ที่ 0.5 mg/dl ระดับ blood urea nitrogen(BUN) อยู่ที่ 8-10 mg/dl และค่า creatinine clearance อยู่ที่ 150-200 mL/min ตรวจพบไตและท่อไตมีขนาดใหญ่จากอัลตราซาวด์หรือ pyelogram ระบบทางเดินอาหาร(4)เป็นผลจากมดลูกที่มีขนาดโตขึ้นและฮอร์โมนจากการตั้งครรภ์ ทำให้เกิดอาการทางระบบทางเดินอาหารต่าง ๆ ในสตรีตั้งครรภ์ การเปลี่ยนแปลงทางกายวิภาค มีการย้ายตำแหน่งของกระเพาะอาหารและลำไส้ แต่ไม่มีการเปลี่ยนแปลงขนาด ตับและท่อน้ำดีขนาดเท่าเดิมแต่ถุงน้ำดีและ portal vein ใหญ่ขึ้นเล็กน้อย การเปลี่ยนแปลงการทำงาน
อาการแสดง ในสตรีตังครรภ์ความอยากอาหารเพิ่มขึ้น ส่วนใหญ่ต้องการพลังงานเพิ่มประมาณ 200 kcal/d มีคลื่นไส้ อาเจียน (Nausea and Vomiting of Pregnancy, NVP หรือ Morning sickness) มักเริ่มช่วง 4-8 สัปดาห์ ไปจนถึง 14-16 สัปดาห์ เชื่อว่าเกิดจากฮอร์โมนโปรเจสเตอโรน hCG รวมถึงการคลายตัวของกล้ามเนื้อเรียบในกระเพาะอาหาร ในรายที่รุนแรงจะเรียกว่าเป็น Hyperemesis gravidarum ซึ่งจะทำให้น้ำหนักลด electrolyte imbalance และมี ketonemia ได้ ปริมาณน้ำลายอาจเพิ่มขึ้นและเป็นกรดมากขึ้น เรียกว่า Ptylism หรือมีเหงือกบวม เลือดออกง่ายเวลาแปรงพัน ที่เรียกว่า Epulis บางคนอยากกินอาหารแปลกๆ เรียกว่า Pica อาการแสบยอดอกจากกรดไหลย้อนที่เรียกว่า heartburn พบได้บ่อยจาก gastroesophageal reflux อาการท้องผูก พบได้บ่อย เกิดจากการอุดกั้นของล้ำไส้ การเคลื่อนไหวที่ลดลง และการดูดซึมน้ำกลับเพิ่มขึ้นทำให้อุจจาระแข็งอาจเกิดริดสีดวงทวารได้ (hemorrhoid) ขับถ่ายลำบาก ถ้ามี bile acid เพิ่มขึ้น หรือเกิด cholestasis จะทำให้มีอาการคันตามตัวได้ ผลตรวจทางห้องปฏิบัติการเพื่อดูการทำงานของตับจะพบว่าระดับ alkaline phosphatase จะเพิ่มขึ้นสองเท่า เพราะมีการสร้างจากรก เช่นเดียวกับ cholesterol ที่เพิ่มขึ้น ในขณะที่ albumin จะลดลง แต่ระดับของ aspartate transaminase, alanine transaminase, gamma glutamyl transferase และ bilirubin อาจลดลงเล็กน้อยจนถึงไม่เปลี่ยนแปลง การเปลี่ยนแปลงที่เต้านมขนาดจะโตขึ้นอย่างรวดเร็วในช่วง 8 สัปดาห์แรก อาจโตขึ้นถึงร้อยละ 25-50 หัวนมและลานนมโตขึ้น สีคล้ำขึ้น อาจพบ Montgomery glands ใหญ่ขึ้น จะเห็นเป็นตุ่มเล็ก ๆ บริเวณลานนม อาจรู้สึกตึงหรือเจ็บในช่วงตั้งครรภ์ บางรายมีน้ำนมไหลได้ เพราะในช่วงนี้ estrogen จะกระตุ้นท่อน้ำนมให้เจริญมากขึ้น(ductal growth) ในขณะที่ progesterone ไปกระตุ้นต่อมน้ำนม (alveolar hypertrophy) ให้โตขึ้น (รูปที่ 4)
รูปที่ 4 การเปลี่ยนแปลงของเต้านมในช่วงตั้งครรภ์ (ที่มา http://www.brooksidepress.org/ Products/Military_OBGYN/Textbook/Pregnancy/ diagnosis_of_pregnancy.htm) ระบบกระดูกและกล้ามเนื้อ(4)กล้ามเนื้อและกระดูก ช่วงแรกของการตั้งครรภ์ relaxin และ progesterone ที่เพิ่มขึ้น ทำให้ มีการยืดหยุ่นของข้อต่อหรือเอ็นต่าง ๆ ทำให้ pubic symphysis อาจแยกได้ตั้งอต่ช่วง 28-30 สัปดาห์ การทรงตัวอาจไม่ดีจากการเคลื่อนของข้อกระดูก sacroiliac หรือ sacrococygeal ทำให้หกล้มได้ง่าย เมื่ออายุครรภ์เพิ่มมากขึ้น มดลูกมีขนาดใหญ่จะทำให้กระดูกอ่นมาข้างหน้ามากขึ้น (lumbar lordosis) เพื่อช่วยในการทรงตัว ทำให้มีอาการปวดหลัง และมีการแยกของส่วนต่าง ๆ เช่น การแยกของ rectus muscle เกิด diastasis recti เป็นต้น ระดับ total calcium ในร่างกายลดลง แต่ ionized calcium ไม่เปลี่ยนแปลง เพราะ parathyroid hormone ที่เพิ่มขึ้นจะไปเพิ่มการดูดซึมกลับของ calcium ของทางเดินอาหารและไปลดการขับออกทางไต ทำให้ระดับโดยรวมไม่ลดลง แต่การที่ parathyroid hormone เพิ่มขึ้นทำให้ calcitonin เพิ่มขึ้นได้วย ทำให้มีการเพิ่มการสลายของกระดูก แต่ถ้าได้รับ calcium ทดแทนอย่างพอเพียงก็จะไม่ส่งผลกระทบจนทำให้เกิดกระดูกพรุน การเปลี่ยนแปลงของกระดูก หรือ Bone turnover จะเกิดตั้งแต่ไตรมาสแรก และเพิ่มขึ้นในไตรมาสที่สาม สัมพันธ์กับความต้องการ calcium ที่เพิ่มขึ้น ผิวหนัง การเปลี่ยนแปลงของผิวหนังเป็นอีกอย่างที่เห็นได้ชัดเจนในช่วงตั้งครรภ์ ผิวหนังคล้ำ (hyperpigmentation) เป็นผลจาก melanocyte ที่สร้าง melanin pigment เพิ่มขึ้น จากการกระตุ้นของ estrogen และ melanocyte stimulation hormone ทำให้ผิวหนังคล้ำขึ้น พบบ่อยบริเวณรอบสะดือ อวัยวะเพศ และข้อพับต่าง ๆ ถ้าเป็นที่บริเวณแนวกลางหน้าท้องหรือ linea alba จะเรียกว่า linea nigra ถ้าสะสมบริเวณใบหน้าเป็นฝ้าสีน้ำตาล เรียกว่า melisma หรือ mask of pregnancy โดยจะเห็นชัดขึ้นเมื่อถูกแดด (รูปที่ 5) ผิวหนังลาย (striae gravidarum) พบได้บ่อยมากกว่าครึ่งหนึ่งของสตรีตั้งครรภ์ มักเกิดบริเวณท้อง เต้านม ก้นและต้นขา ลักษณะเป็นแนวเส้นสีแดง และจะเปลี่ยนเป็นสีเงินจาง ๆ ตอนหลังคลอด เป็นลักษณะที่เรียกว่า ท้องลาย (stretch mark) ลักษณะอื่น ๆ เช่น Spider angioma เป็น ผิวที่นูนขึ้นมาคล้ายใยแมงมุม สีแดง มักเกิดบ่อยที่ใบหน้า แขน ขา หรือ palmar erythema เกิดได้ร้อยละ 50 ทั้งสองภาวะสัมพันธ์กับการที่มี estrogen สูงและหายได้เองหลังคลอด นอกจากนี้การขยายของเส้นเลือดดำบริเวณขาร่วมกับ เส้นเลือด inferior vena cava ถูกกด ทำให้เกิด เส้นเลือดขอด และ ริดสีดวงทวารได้ง่าย สิว จะเพิ่มขึ้นเนื่องจากมีต่อมเหงื่อและต่อมไขมันบริเวณใบหน้าเพิ่มขึ้น การเจริญของขนและผมจะมี follicles มากขึ้นในช่วง anagen phaseทำให้ผมหรือขนหนา มีปริมาณมากขึ้นตามที่ต่าง ๆ และจะลดลงใน telogen phase ช่วงหลังคลอด และจะกลับมาเป็นปกติใน 12 เดือน (A) (B) รูปที่ 5 ภาพ A แสดง striae gravidarum และ ภาพ B แสดง melasma in pregnancy (ที่มา http://www.aafp.org/afp/2007/0115/p211.html) ระบบต่อมไร้ท่อต่อมธัยรอยด์(4) ในระหว่างตั้งครรภ์มักอยู่ในช่วง euthyroid state ถึงแม้ว่าต่อมธัยรอยด์จะโตขึ้นเล็กน้อยแต่ไม่เป็นคอพอก การเปลี่ยนแปลงของฮอรโมนสรุปได้ดังนี้ (รูปที่ 6)
รูปที่ 6 แสดงการทำงานของต่อมธัยรอยด์ในระหว่างตั้งครรภ์(hCG=Human chorionic gonadotropin, T4= thyroxine, TBG=thyroxine-binding globulin, TSH=thyroid-stimulating hormone)(4) ต่อมหมวกไต(1) ขนาดและลักษณะสร้างของต่อมไม่เปลี่ยนแปลง แต่มีการสร้างฮอร์โมนเพิ่มขึ้น เอสโตรเจนจะกระตุ้นให้ตับสร้าง cortisol-binding globulin(CBG) ส่งผลให้ระดับ cortisol และ corticotropin (ACTH) เพิ่มสูงขึ้นตั้งแต่ไตรมาสแรก และจะสูงขึ้นถึง 2-3 เท่าตอนคลอด ระดับ aldosterone และ deoxycorticosterone ก็เพิ่มขึ้นด้วย แต่ dehydroepiandrosterone sulfate จะลดลงเพราะเปลี่ยนไปเป็น estrogen ในระหว่างการตั้งครรภ์จะเกิดภาวะ “physiologic hypercorticolism” จากการเพิ่มขึ้นของ steroids ในระหว่างตั้งครรภ์ ต่อมใต้สมอง(4) ต่อมจะมีขนาดใหญ่ขึ้น โดยเฉพาะในส่วนหน้าของต่อมที่สร้าง prolactin หรือส่วนที่เป็น lactotroph จะมีปริมาตรเพิ่มขึ้นร้อยละ 36 ตอนครบกำหนด prolactin จะเริ่มสร้างเมื่ออายุครรภ์ 5-8 สัปดาห์ และจะสูงขึ้นเรื่อย ๆ จนถึง 10 เท่าเมื่อครบกำหนด แต่ถ้าไม่ได้ให้นมแม่หลังคลอด ระดับ prolactin จะลดลงสู่ปกติภายใน 3 เดือน ฮอร์โมนอื่น ๆ เช่น follicle-stimulating hormone(FSH) และ Luteinizing hormone(LH) จะลดลงจนตรวจไม่พบเพราะถูกยับยั้งการสร้างจากระดับ estrogen progesterone และ inhibin ที่สูงจากการตั้งครรภ์ ฮอร์โมนที่สร้างจากต่อมใต้สมองส่วนหลัง เช่น oxytocin เพิ่มจาก 10 pg/ml ในไตรมาสแรก เป็น 75 pg/ml ตอนคลอด และ arginine vasopressin (AVP) เพิ่มขึ้น ซึ่งจะไปมีผลต่อ osmoregulation ของร่างกาย ระบบเมตาบอลิซึม สารน้ำและอิเลคโตรไลท์(4)คาร์โบไฮเดรต มีการเปลี่ยนแปลงค่อนข้างชัด จะอยู่ในภาวะ “diabetogenic effect” มีการตอบสนองต่อ insulin ของเนื้อเยื่อต่าง ๆลดลง(insulin resistance) ปริมาณ insulin เพิ่มขึ้น (hyperinsulinemia) ทำให้ระดับน้ำตาลเพิ่มขึ้น (hyperglycemia)
ไขมัน (รูปที่ 7)
รูปที่ 7 แสดงระดับของ Triglycerides และ cholesterol ในระหว่างตั้งครรภ์ (HDL, High-density lipoprotein; LDL, low-density lipoprotein; VLDL, very-low-density lipoprotein.)(4) โปรตีน ควรได้รับโปรตีนเพิ่มอย่างน้อย 1 kg โดยที่ 500 mgจะไปยังทารกและรก ที่เหลือไปมดลูก เต้านม เป็นต้น สารน้ำ ในช่วงตั้งครรภ์น้ำในร่างกายเพิ่มขึ้นประมาณ 6.5-8.5 ลิตร โดยจะเป็นส่วนประกอบของการตั้งครรภ์ ทารก รกและน้ำคร่ำ ประมาณ 3.5 ลิตร การที่มีสารน้ำเพิ่มขึ้นเกิดจาก osmoregulation และ renin-angiotensin ทำให้การดูดซึมกลับของเกลือโซเดียมและน้ำมากขึ้น น้ำในร่างกายจึงเกินเรื้อรัง อาจทำให้บวมได้ในช่วงใกล้คลอด อิเลคโตรไลท์ ร่างกายจะมีภาวะ respiratory alkalosis จากภาวะ hyperventilation ซึ่งเป็นผลของ progesterone ระดับ PCO2 ในร่างต่ำ ทำให้ bicarbonate ลดลง pH ของเลือดเพิ่มขึ้นเล็กน้อย ซึ่งไปกระตุ้นการเพิ่ม 2,3 diphosphoglycerate ในเม็ดเลือดแดง ทำให้ oxygen dissociation curve เคลื่อนไปทางขวา เพิ่มการปล่อยออกซิเจนให้แก่ทารกง่ายขึ้น สรุประบบต่าง ๆ มีการเปลี่ยนแปลงที่คล้ายคลึงกัน ทั้งนี้เป็นผลจากฮอร์โมนที่สร้างในระหว่างการตั้งครรภ์ ซึ่งที่สำคัญได้แก่ estrogen และ progesterone ที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงดังที่ได้กล่าวมา ทั้งนี้ถ้าเข้าใจถึงการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น จะสามารถทำให้การดูแลสตรีตั้งครรภ์มีคุณภาพ และเฝ้าระวัง ป้องกันภาวะแทรกซ้อนต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นได้อย่างเหมาะสม |