โดย...เจียรนัย อุตะมะ
เดือน ก.ย.ที่ผ่านมา วงการศิลปะไทยต้องสูญเสียศิลปินที่เป็นเสาหลักของวงการศิลปะไทยถึงสองท่าน คือ ถวัลย์ ดัชนี วัย 74 ปี และ ศ.ประหยัด พงษ์ดำ วัย 79 ปี
ทั้งคู่เป็นลูกศิษย์ของ ศ.ศิลป์ พีระศรี บิดาแห่งศิลปะไทย นอกจากนั้น ศ.ประหยัด ยังเป็นครูของ "ถวัลย์" อีกด้วย ศ.ประหยัด นับว่าเป็นอรุณรุ่งของศิลปะไทย ร่วมสมัย เพราะเป็นนักศึกษา มหาวิทยาลัยศิลปากร รุ่นแรก ของคณะศิลปศาสตร์ เอกจิตรกรรม ที่ได้รับปริญญาด้านนี้ เพราะก่อนหน้านั้นยังไม่เป็นมหาวิทยาลัย
"พ่อผมอายุมากกว่าอาหวัน (ถวัลย์) 5 ปี พ่อผมเรียนอยู่ปี 5 อาหวันอยู่ปี 1 อาจารย์ศิลป์ได้คัดนักศึกษาชั้นโตให้ไปช่วยสอนรุ่นน้องปี 1 เพราะสมัยนั้นครูขาดแคลน" ศยมภู พงษ์ดำ ลูกชายคนโตของ ศ.ประหยัด เล่า
ศ.ประหยัด นอกจากเป็นศิลปินที่มีชื่อเสียงแล้ว ยังมีความเป็นครูสูงมาก ท่านเกษียณอายุราชการเมื่อปี 2538 ที่มหาวิทยาลัยศิลปากร แต่ยังได้รับเชิญเป็นอาจารย์พิเศษอยู่ตลอดนอกจากนั้นยังมีดำริให้สร้างพิพิธภัณฑ์เพื่อแสดงผลงานของตัวเองให้ประชาชนเข้าชมฟรี ที่บุตรชายได้สืบทอดเจตนารมณ์จนถึงทุกวันนี้
ท่านได้รับเลือกเป็นศิลปินเกียรติยศ สาขาภาพพิมพ์ จากสถาบันศิลปะกรุงฟลอเรนซ์ อิตาลี โดยรัฐบาลอิตาลี ปี 2506 รางวัลเกียรติยศอันดับ 1 เหรียญทอง ประเภทภาพพิมพ์ จากการแสดงศิลปกรรมแห่งชาติ ครั้งที่ 27 ปี 2524และได้รับการยกย่องเชิดชูเกียรติเป็นศิลปินแห่งชาติของไทย สาขาทัศนศิลป์ (ภาพพิมพ์) ปี 2541
ศ.ประหยัด เป็นผู้ริเริ่มออกแบบสร้างสรรค์ดวงตราไปรษณียากรที่มีคุณค่าทางศิลปะอันงดงาม สร้างสรรค์ ผลงานภาพพิมพ์จนได้รับรางวัลทั้งในและต่างประเทศงานของท่านอบอุ่น อ่อนหวาน เสมือนแสงแดดยามเช้า สะท้อนวิถีชีวิตของคนไทย อาทิ ภาพดอกบัว ไก่ขัน แม่กับลูก นกฮูก ตุ๊กแก และภาพผู้หญิงอาบน้ำ เป็นต้น
ภาพส่วนใหญ่อยู่ที่ "ศยมภู" กว่า 300 ภาพ เป็นทั้งภาพพิมพ์และภาพเขียน และมีงานปั้นเล็กน้อย ที่พร้อมจะนำแสดงผลงานของบิดาที่พิพิธภัณฑ์ Palazzo Pavone ที่แสดงงานศิลปะของ ศ.ประหยัด ทั้งหมด ที่เขาใหญ่ จ.นครราชสีมา บนพื้นที่ 6 ไร่
"เป็นที่รู้กันว่าลูกศิษย์ของอาจารย์ศิลป์ ซึ่งเป็นยุคแรกของศิลปะไทยจะมีความสามารถในงานศิลปะทั้งแนวกว้างและลึก เพราะฉะนั้น งานของพ่อจะมีทุกรูปแบบ ทั้งวาดภาพบนผ้าใบ ไม้แกะ แท่นพิมพ์ และดินน้ำมันปั้น ท่านจะมีห้องสตูดิโอทำงานที่บ้านบางแค และมีสตูดิโอที่เขาใหญ่ที่เพิ่งได้ใช้ไปเมื่อ 5-6 เดือนก่อนจากไป" ศยมภู กล่าว
งานที่กระจายอยู่ในมือนักสะสม ส่วนใหญ่เป็นงานภาพพิมพ์ที่ชิ้นเล็ก แต่งานในมือของทายาทเป็นงานชิ้นใหญ่ที่บิดาสั่งเสียไว้ให้นำงานที่รักไปแสดงที่พิพิธภัณฑ์ส่วนตัว ไม่ให้ขาย
"ศยมภู" เคยเป็นผู้บริหารบริษัทอสังหาริมทรัพย์ ทั้ง บริษัท แลนด์ แอนด์ เฮ้าส์ และบริษัท เอพี (ไทยแลนด์) ต่อมาออกมาตั้งบริษัท ประหยัดพงษ์ รับงานให้ ศ.ประหยัด และรับออกแบบบ้านที่เป็นงานถนัดของตัวเอง
งานที่ ศ.ประหยัด รักมากคือ ภาพอยุธยา เป็นภาพเขียนสีน้ำมัน วาดเมื่อปี 2498 สมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม ที่มีแนวคิดจะบูรณะอยุธยา โดยสร้างอยุธยาใหม่ ฉาบปูน ที่ทำให้หลายคนปฏิเสธแนวคิดนี้
"อาจารย์ศิลป์บอกพ่อ ซึ่งตอนนั้นเป็นนักศึกษาชั้นปีที่ 5 ให้พ่อไปเขียนรูปอยุธยาเก็บไว้ก่อนบูรณะ
เพราะหลังจากบูรณะแล้วจะยิ่งกว่าถูกพม่าเผาเมือง คุณพ่อก็ไปนอนค้างอยุธยาเพื่อตระเวนเขียนงานถึง 7 วัน แต่ในที่สุดแนวคิดบูรณะก็ล้มเลิกไป และภาพนี้อาจารย์ศิลป์ชอบมาก"
นอกจากนั้น ยังมีภาพสเกตช์โบสถ์หลวงพ่อโสธรที่วัดโสธรวรารามวรวิหาร ที่ จ.ฉะเชิงเทรา รวมถึงลวดลายพื้นโบสถ์ และงานที่ท่านภาคภูมิใจที่สุดงานหนึ่ง คือ การเขียนภาพประกอบในหนังสือพระมหาชนก
"มีงานอีกชิ้นหนึ่งที่คุณพ่อรักมาก เขียนไว้ตอนเรียนอยู่อิตาลี เป็นภาพผู้หญิงอาบน้ำ ที่วาดด้วยสีน้ำมันบนแผ่นไม้ วาดไว้เมื่อปี 2505
สุดท้ายงานชิ้นนั้นไปอยู่ที่พิพิธภัณฑ์ฟุกุโอกะ ที่ญี่ปุ่น"
ศ.ประหยัด ได้วาดภาพผู้หญิงอาบน้ำด้วยสีน้ำมันแบบทองคำเปลวบนแผ่นไม้ เป็นภาพเดียวกันวาดขึ้นมาใหม่เมื่อปี 2509 ด้วยสีที่ออกโทนหวานกว่าและมีขนาดใหญ่กว่าเดิม ปัจจุบันนี้งานชิ้นนั้นอยู่ที่พิพิธภัณฑ์ศิลปะไทยร่วมสมัย หรือ MOCA ของ บุญชัย เบญจรงคกุล
MOCA สะสมงานของ ศ.ประหยัด เกือบ 30 ภาพ มีทั้งภาพพิมพ์แกะไม้ ภาพสีอะครีลิกบนแผ่นไม้ ภาพส่วนใหญ่เป็นภาพผู้หญิง ชีวิตประจำวัน ภาพดอกบัว ภาพค้างคาว ที่บุญชัยสะสมมาตลอดตั้งแต่รู้จัก ศ.ประหยัด มา จากการแนะนำของถวัลย์เมื่อกว่า 20 ปีก่อน นอกจากสะสมงานของ ศ.ประหยัด ที่เป็นภาพวาดตั้งแต่ปี 2509 แล้ว บุญชัยยังเป็นกรรมการสภามหาวิทยาลัยศิลปากรด้วยกันอีกด้วย
บุญชัย
กล่าวว่า ศ.ประหยัด เป็นคนโรแมนติก ท่านเคยเล่าให้ฟังว่า ลูกชายไปค้นเจอฟิล์มเก่า นำมาล้างเป็นรูปพ่อถ่ายสมัยเรียนที่อิตาลีกับเพื่อนนักศึกษาหญิงชาวจีน หลังจากนั้นท่านได้โทรไปหาเธอ ซึ่งยังเป็นโสดใช้ชีวิตอยู่คนเดียวที่นิวยอร์ก คุยกันนานร่วม 3 ชั่วโมง จนลืมไปว่าอายุจะ 80 ปีแล้ว ท่านบอกว่าเสมือนกลับไปเป็นวัยรุ่นอีกครั้ง
"งานของท่านเป็นภาพวาดผู้หญิงเยอะ เป็นภาพอะนาโตมี ซึ่งลูกศิษย์อาจารย์ศิลป์จะต้องวาดเป็น"
บุญชัยยังเก็บภาพสเกตช์เป็นรูปผู้หญิงบนหน้ากระดาษเอสี่สองด้านที่ ศ.ประหยัดวาดระหว่างประชุมกรรมการสภามหาวิทยาลัยศิลปากร เมื่อ 2-3 ปีก่อน มีชื่อผู้ประชุมอยู่ในภาพนั้นด้วย และนำมาโชว์ให้บุญชัยดู จึงได้ภาพนั้นมาพร้อมลายเซ็น ที่ถูกเก็บใส่กรอบไว้อย่างดีทั้งสองคนเจอกันครั้งสุดท้ายคือ งานพระราชทานเพลิงศพ "ถวัลย์"
"เรานั่งติดกัน ท่านยังบ่นว่า 'ถวัลย์' เด็กกว่าผมไม่น่าไปก่อน ผมควรจะไปก่อนเขา เมื่อปี 2556 ท่านผ่าตัดหัวใจ ผมยังพูดกับท่านว่า วันที่ 13 ธ.ค. ปีนี้ ต้องไปเชียงรายจัดงานครบรอบ 100 วันให้อาจารย์ถวัลย์ ไม่คิดว่าท่านจะด่วนจากไป000"
ทั้งนี้ นอกจากที่ MOCA แล้ว ภาพพิมพ์แกะไม้และงานภาพพิมพ์ของ ศ.ประหยัดยังกระจัดกระจายอยู่ในมือนักสะสมอื่น อาทิ ธนาคารแห่งประเทศไทย มีทั้งหมด 6 ภาพ ธนาคารกสิกรไทย 2 ภาพ ภาพแม่กับลูก ภาพพิมพ์แกะไม้ของบริษัทหลักทรัพย์ (บล.) เอเซีย พลัส และ บริษัททิสโก้ ไฟแนนซ์เชี่ยล กรุ๊ป 1 ภาพ
การสูญเสียศิลปินที่ยิ่งใหญ่ทำให้คนทั้งประเทศไว้อาลัย สิ่งที่พวกท่านหลงเหลือไว้ให้คนรุ่นหลังได้ชื่นชมคือ ผลงานดังคำของ ศ.ศิลป์ พีระศรี ที่ว่า ศิลปะยืนยาว ชีวิตสั้น หรือภาษาอิตาลีที่ว่า Ars Longa Vita Brevis