ความหมายของสุขภาพและการส่งเสริมสุขภาพ
สุขภาพ หมายถึง ภาวะแห่งความสมบูรณ์และความสมดุลของบุคคลทั้งร่างกาย จิตใจ อารมณ์และสังคม รวมทั้งสภาวะที่ปราศจากโรคและความพิการ และการใช้ชีวิตอยู่ร่วมกับคนอื่นในสังคมอย่างปกติสุข
การสร้างเสริมสุขภาพ (health promotion)
ตามความหมายขององค์กรอนามัยโลกหมายถึงกระบวนการของการเพิ่มสมรรถนะให้คนสามารถควบคุมปัจจัยที่เป็นตัวกำหนดสุขภาพ และเป็นผลให้บุคคลนั้นมีสุขภาพที่ดี
การป้องกันโรค (Disease prevention)
หมายถึงการกระทำหรืองดกระทำบางสิ่งบางอย่างเพื่อไม่ให้เกิดการเจ็บป่วยหรือเป็นโรคและการป้องกันไม่ให้กลับมาเป็นซ้ำในกรณีที่หายจากการเจ็บป่วยหรือเป็นโรคแล้ว
การควบคุมและป้องกันโรค ได้มีการพัฒนามาโดยต่อเนื่องการค้นคว้า ศึกษา และวิจัยในส่วนที่เกี่ยวกับเชื้อที่เป็นสาเหตุของโรค คน สัตว์ และภาวะสิ่งแวดล้อมมาพัฒนาการควบคุมและป้องกันโรคให้มีประสิทธิภาพมากขึ้นเป็นลำดับ จนสามารถกำจัดและกวาดล้างโรคติดต่อที่ร้ายแรงบางโรคให้หมดไปได้
สามารถแบ่งการควบคุมและป้องกันโรคออกได้เป็น 3 ระดับ ดังนี้
ระดับที่ 1 การป้องกันโรคล่วงหน้า
การป้องกันโรคก่อนระยะที่โรคเกิด เป็นวิธีการที่ยอมรับกันทั่วไปว่ามีประสิทธิภาพมากที่สุด คือ การปรับสภาพความเป็นอยู่ของมนุษย์
หรือการปรับปรุงภาวะสิ่งแวดล้อมหรือทั้งสองร่วมกัน เพื่อให้โรคต่าง ๆ ไม่สามารถเกิดหรือคงอยู่ได้ เพื่อป้องกัน ไม่ให้มีพาหะและสื่อนำโรค ทั้งนี้เพื่อทำให้การแพร่กระจายของเชื้อที่เป็น สาเหตุทำให้เกิดโรค
ระดับที่ 2 การป้องกันในระยะมีโรคเกิดขึ้นแล้ว
คือการป้องกันโรคล่วงหน้าระดับที่ 2 ในกรณีที่การดำเนินงานระดับที่ 1 ยังไม่ได้ผล ทำให้มีโรคเกิดขึ้น ดังนั้น การป้องกันโรคในระยะมีโรคเกิด คือการระงับกระบวนการดำเนินของโรค
การป้องกันการแพร่เชื้อและระบาดของโรคไปยังบุคคลอื่นในชุมชน และการลดการเจ็บป่วยที่เกิดขึ้นในชุมชนให้น้อยลงและหายไปให้เร็วที่สุด
ระดับที่ 3 การป้องกันภายหลังจากการเกิดโรค
คือ การรักษาผู้ป่วยที่มีอาการให้หายโดยเร็ว เพื่อลดผลเสียและโรคแทรกซ้อนที่จะเกิดขึ้นตามมาภายหลังการเกิดโรค รวมทั้งการติดตามสังเกตและให้การป้องกันอย่างต่อเนื่อง เพื่อป้องกันการเกิดโรคซ้ำ การป้องกันในระดับนี้จะรวมถึงการบำบัดความพิการและฟื้นฟูสมรรถภาพร่างกายด้วย
แนวร่วมของคนในชุมชนเพื่อสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรค
การทำงานร่วมกันหรือความร่วมมือของกลุ่มคนสามารถทำให้เกิดสิ่งต่างๆที่ดีขึ้นและง่ายขึ้น ด้วยเหตุผลที่ว่า “การมีส่วนร่วมของคนในชุมชนเป็นกระบวนการพัฒนาความสามารถในการพึ่งพาตนเอง และเป็นปัจจัยสำคัญต่อการดำเนินให้เกิดเป็นชุมชนที่สุขภาพดี”
กลวิธีในการสร้างแนวร่วมให้เกิดในชุมชนนั้น ต้องเปิดโอกาสให้สมาชิกทุกคนของชุมชนได้เข้ามามีส่วนร่วมในทุกขั้นตอนให้มากที่สุดของกระบวนการพัฒนาสุขภาพในชุมชน ดังนี้
1.การมีส่วนร่วมในการกำหนดปัญหาและความต้องการของชุมชน เช่น ร่วมกันค้นหาสาเหตุของปัญหาที่เกิดขึ้นในชุมชน ร่วมกันเสนอและความต้องการทางด้านสุขภาพของชุมชน
2.การมีส่วนร่วมในการวางแผน สมาชิกของชุมชนร่วมกันคิดและตัดสินใจ วางแผนการแก้ไขปัญหาสุขภาพต่างๆ ให้เกิดประสิทธิภาพสูงสุด และเอื้อประโยชน์ต่อสมาชิกโดยร่วมกันกำหนดเป้าหมายในการแก้ไขปัญหาสุขภาพ ช่วยกัน
3.การมีส่วนร่วมในการจัดทำโครงการหรือกิจกรรมสุขภาพที่กำหนดไว้ โดยสมาชิกในชุมชนต้องร่วมกันปฏิบัติกิจกรรมตามขั้นตอนของโครงการ หรือกิจกรรมที่ได้วางแผนไว้
4.การมีส่วนร่วมในการประเมินผล เช่น ร่วมกันตรวจสอบผลการจัดทำโครงการหรือกิจกรรมสุขภาพของชุมชน ตรวจสอบปัญหาและอุปสรรคที่เกิดขึ้นในระหว่างการดำเนินงาน
5.การมีส่วนร่วมในการบำรุงรักษาผลประโยชน์ที่ได้รับ โดยสมาชิกในชุมชนนำผลการจัดทำโครงการหรือกิจกรรมสุขภาพไปใช้ให้เกิดประโยชน์ต่อตนเอง ครอบครัว และชุมชนอยู่เสมอ
-สิ่งแวดล้อมดีย่อมส่งผลให้สมาชิกในชุมชนมีสุขภาพดีตามไปด้วย
ระบบสังคม -เป็นปัจจัยส่งเสริมที่มี ความเกี่ยวข้องกับภาวะ สุขภาพของคนใน ชุมชน
บทบาทและความรับผิดชอบของบุคคล
ที่มีต่อการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรคในชุมชน
บทบาทและความรับผิดชอบ
แกนนำ หรือผู้นำชุมชน
•ควรมีวิสัยทัศน์ในเรื่องสุขภาพและคุณภาพชีวิตของประชาชนในชุมชน โดยเล็งเห็นความสำคัญของสุขภาพต่อชุมชน มีบทบาทในการริเริ่มผลักดันให้เกิดนโยบาย กฎ และระเบียบของชุมชน
บุคลากรด้านการแพทย์และสาธารณสุขภายในชุมชน
•ควรที่จะปรับเปลี่ยนบทบาทจากที่เคยเน้นเฉพาะการรักษา มาเน้นการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรคให้มากขึ้น
หน่วยงานระดับท้องถิ่น
•ควรปรับเปลี่ยนรูปแบบของการให้บริการจากการดูแลรักษาอาการเจ็บป่วย เป็นการปรับปรุงสุขภาพ
•มีบทบาทในการทำ หน้าที่ชี้นำชุมชน ให้เห็นแนวทางและความสำคัญของการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรคช่วยเหลือสนับสนุนทางด้านวิชาการ
หน่วยงานระดับชาติ
•มีหน้าที่ในการดูแลสุขภาพของชุมชนนั้นมีหลายหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ซึ่งหน่วยงานในระดับนี้มีบทบาทหน้าที่ในการสร้างวิสัยทัศน์ร่วมกันของหน่วยงานในทุกระดับและประชาชนทุกคนให้มองเห็นสุขภาพในเชิงบวก
หน่วยงานอื่นๆ ในสังคม
•สถาบันการศึกษา ผู้ประกอบการ สื่อสารมวลชน เป็นต้น ควรมีบทบาทหน้าที่ หรือมีส่วนร่วมในการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรคในชุมชน
ประชาชนในชุมชน
•การมีส่วนร่วมส่งเสริมสุขภาพชุมชนเจ้าหน้าที่สุขภาพจะมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการกระตุ้นให้เกิดกิจกรรมความร่วมมือ ซึ่งจะเห็นได้ว่ากิจกรรมต่างๆ ที่เกิดขึ้น มิได้มุ่งเน้นแต่เพียงการแก้ปัญหาสุขภาพเท่านั้น แต่เป็นการพัฒนาชุมชนแบบองค์รวม
นักเรียน
•มีบทบาทในการริเริ่มผลักดันให้ประชาชนในชุมชนรู้จักการดูแลรักษาสุขภาพของตนเอง โดยนักเรียนจะต้องศึกษาค้นคว้าหาความรู้เพิ่มเติมที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพและสถานการณ์ของโรคที่กำลังแพร่ระบาดในปัจจุบัน แล้วนำข้อมูลที่ได้มาเผยแพร่สู่ประชาชนในชุมชน
การมีส่วนร่วมในการสร้างเสริมและพัฒนาสุขภาพของบุคคลในชุมชน
กลวิธีการสร้างแนวร่วมเพื่อการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรคในชุมชน
สำรวจหาแนวร่วมทั้งในชุมชนและนอกชุมชน
•โดยจะต้องให้เข้าร่วมโครงการ เรียกว่า “ผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย” (Stakeholder) ของโครงการ ซึ่งกระบวนการสำรวจหาแนวร่วมนี้อาจกระทำได้โดยการพบปะพูดคุยกับประชาชน หรือตัวแทนชุมชน เพื่อหาบุคคลที่มี ความสนใจแก้ปัญหา หรือพัฒนาสุขภาพของชุมชนร่วมกัน
•เป็นการสำรวจ “ทุนทางสังคม” คือ ทุนต่างๆ ที่ชุมชนมีอยู่แต่เดิม โดยผ่านระบบความสัมพันธ์ เพื่อนำทุนทางสังคมนั้นมาใช้ประโยชน ์ ต่อโครงการได้อย่างถูกต้องเหมาะสม
จัดตั้งกลุ่มแนวร่วม
•อาจจะประกอบไปด้วยสมาชิกของคณะกรรมการชุมชนและสมาชิกในชุมชนที่สนใจเข้าร่วมโดยสมัครใจ
•โดยกลุ่มแนวร่วมที่จดั ตั้งขึ้นนี้อาจอยู่ในรูปแบบของชมรม
ประชุมร่วมกันระหว่างสมาชิกของกลุ่มแนวร่วม
•นักเรียนและผู้มีส่วนเกี่ยวข้อ จะต้องประชุมร่วมกัน เพื่อวิเคราะห์ปัญหา ทรัพยากรของชุมชนที่มีอยู่ สร้างวิสัยทัศน์และกำหนดเป้าหมาย กำหนดแผนงาน กำหนดตารางเวลา การประเมินผลโครงการ และการหาทรัพยากรจากแนวร่วมอื่นๆ ภายนอกชุมชน
ดำเนินการตามแผนงาน หรือโครงการ
•ต้องดำเนินการโดยสมาชิกของแนวร่วม และควรมีการดึงความร่วมมือ ของประชาชนในชุมชนให้เข้ามามีส่วนร่วมในการดำเนินงานตามแผนงาน
ประเมินผล ตรวจสอบ กำกับ และควบคุม
•ให้สามารถดำเนินการตามการวิเคราะห์ผลการเรียนรู้ที่เกิดจากการทำงานร่วมกันทำให้ทราบถึงข้อผิดพลาด เพื่อนำไปปรับปรุงแก้ไขต่อไปในอนาคตแผนงาน หรือโครงการที่วางไว้
ถอดบทเรียนที่ได้จากการดำเนินงาน
•เป็นการวิเคราะห์ผลของการเรียนรู้ที่เกิดจากการทำงานร่วมกัน
•บทเรียนที่ได้นี้มีประโยชน์อย่างมากต่อการดำเนินงานเพื่อการแก้ปัญหาสุขภาพของชุมชนในอนาคต
กระบวนการวิเคราะห์เพื่อจัดทำโครงการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรคในชุมชน
สิ่งใดคือปัญหาทางสุขภาพที่แท้จริงของชุมชน
•ควรทำความเข้าใจให้ตรงกันหรือใกล้เคียงกันก่อน
•สิ่งที่ทำให้เกิดการปรับมุมมองและมีความเข้าใจตรงกันได้ คือ ข้อมูลจริงเกี่ยวกับสภาพของชุมชนและความรู้เกี่ยวกับสุขภาพ ซึ่งควรเป็นความรู้ที่เข้าใจง่าย แต่มีความถูกต้อง
ข้อมูลจริงเกี่ยวกับสภาพของชุมชน
•ข้อเท็จจริงที่บอกเล่าเรื่องราวต่างๆ ที่เกิดขึ้นในชุมชน ซึ่งเป็นข้อมูลที่สามารถสืบค้น เสาะหา และเก็บรวบรวมได้หลายวิธี
จากข้อมูลที่ได้นำมาวางแผนเพื่อจัดทำโครงการสร้างเสริมสุขภาพและป้องกันโรคในชุมชน
•เมื่อเก็บรวบรวมข้อมูลสุขภาพของประชาชนในชุมชนเรียบร้อยแล้วให้นำมาวางแผนเพื่อกำหนดแนวทางในการจัดทำโครงการให้เหมาะสมกับปัญหาสุขภาพที่เกิดขึ้นในชุมชน
กระบวนการร่วมคิดร่วมทำของประชาชนในชุมชนเพื่อสุขภาพชุมชน
รูปแบบของกิจกรรม
ระดมทุน
•เพื่อหาเงินทุนมาใช้ในการดำเนินงานเพื่อสุขภาพ
•กระตุ้นให้เกิดการมีส่วนร่วมของประชาชนในชุมชน
จัดตั้งชมรมส่งเสริมสุขภาพชุมชน
•โดยมีเจ้าหน้าที่ของโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพ
•ตำบล หรือสถานีอนามัย เป็นผู้ผ้ให้คำปรึกษา แนะนำ และดูแลสุขภาพ
ส่งเสริมการผลิตและการบริโภคผลิตภัณฑ์อาหารธรรมชาติในชุมชน
•เพื่อส่งเสริมให้ประชาชนในชุมชนได้บริโภคผลิตภัณฑ์อาหารธรรมชาติอย่างทั่วถึง
•สอนขั้นตอนวิธีการทำผลิตภัณฑ์อาหารบริโภคกันในครอบครัว พร้อมทั้งสนับสนุนอุปกรณ์ต่างๆ
ส่งเสริมการนวดแผนไทย
•เพื่อช่วยลดปัญหาการปวดเมื่อยกล้ามเนื้อของผู้สูงอายุและประชาชนทั่วไปกระตุ้นให้เกิดการมีส่วนร่วมของประชาชนในชุมชน
•ช่วยลดปัญหาการบริโภคยาที่เกินความจำเป็นของประชาชนในชุมชนลงได้ระดับหนึ่ง
ส่งเสริมการปลูกและใช้สมุนไพรในชุมชน
•โดยเริ่มต้นจากการแปรรูปสมุนไพรที่มีมากในชุมชน
•มีการนำคณะทำงานไปศึกษาดูงานในสถานที่ต่างๆ เพื่อทำให้กลุ่มสามารถพัฒนาการผลิตได้อย่างมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น
จัดกิจกรรมวันสำคัญต่างๆ
•ควรจะจัดให้เป็นงานประจำปีของชุมชนโดยเชิญชวนให้ประชาชนในชุมชนมาร่วมทำกิจกรรม
•เพื่อให้ตระหนักและเห็นความสำคัญของวันสำคัญต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพของตนเอง
เครือข่ายสุขภาพกับการสร้างเสริมสุขภาพและการป้องกันโรค
องค์ประกอบของเครือข่ายสุขภาพ