หนึ่งในพระราชกรณียกิจอันสำคัญยิ่งของพระองค์คือการเลิกทาสและการเลิกไพร่ อันเป็นการยกเลิกระบบที่คนชั้นสูงตั้งขึ้นเพื่อกดขี่ราษฎรให้ทำงานรับใช้หรือส่งทรัพย์สินให้ โดยไม่มีกำหนดว่าจะสิ้นสุดลงเมื่อใด
สมัยรัชกาลที่ 5 สยามได้รับอิทธิพลจากตะวันตกในหลายๆ ด้าน การพัฒนาประเทศให้ทันสมัยทัดเทียมนานาอารยชาติเป็นหนทางหนึ่งที่จะป้องกันภัยคุกคามจากมหาอำนาจตะวันตกได้
พระองค์ทรงใช้พระปรีชาสามารถค่อยๆ ปรับกฎเกณฑ์เกี่ยวกับทาสและไพร่เพื่อให้การเปลี่ยนแปลงเป็นไปอย่างราบรื่น
21 สิงหาคม พ.ศ. 2417 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประกาศ ‘พระราชบัญญัติพิกัดเกษียณลูกทาสลูกไทย’ แก้พิกัดค่าตัวทาสใหม่ โดยให้ลดค่าตัวทาสลงตั้งแต่อายุ 8 ขวบ จนกระทั่งหมดค่าตัวเมื่ออายุได้ 20 ปี เมื่ออายุได้ 21 ปี ผู้นั้นก็จะเป็นอิสระ มีผลกับทาสที่เกิดตั้งแต่ พ.ศ. 2411 เป็นต้นมา และห้ามมิให้มีการซื้อขายบุคคลที่มีอายุมากกว่า 20 ปีเป็นทาสอีก
1 เมษายน พ.ศ. 2448 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงประกาศใช้ ‘พระราชบัญญัติเลิกทาส ร.ศ. 124’ และ ‘พระราชบัญญัติลักษณะเกณฑ์ทหาร ร.ศ. 124’ ถือเป็นการเลิกระบบทาสและระบบไพร่ในสยามประเทศ โดยในส่วนของทาสนั้น ‘พระราชบัญญัติเลิกทาส ร.ศ. 124’ ให้ลูกทาสทุกคนเป็นไทตั้งแต่วันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2448 ส่วนทาสประเภทอื่นที่มิใช่ทาสในเรือนเบี้ย ทรงให้ลดค่าตัวเดือนละ 4 บาท นับตั้งแต่เดือนเมษายน พ.ศ. 2448 เป็นต้นไป นอกจากนี้ยังมีบทบัญญัติป้องกันมิให้คนที่เป็นไทแล้วกลับไปเป็นทาสอีก ทำให้วันที่ 1 เมษายนเป็นที่รู้จักกันใน ‘วันเลิกทาส’
��������������� ��� ���¶֧ �ؤ�ū�觶١�Ѻ�Է��������觢ͧ�ͧ������ ����������㹡�ô�ç���Ե �����˹�ҷ���Ѻ��������������Ѻ��õͺ᷹�ҡ��Ңͧ(��·��)�� ����Ѻ��ҧ��ҹ�ç�ҹ ����ҡ������Ϳѧ����� �Ҩ�١ŧ���������·�ʨС�˹� ¡����繡�á�з��ѹ�����֧��������
��Դ�ͧ���
㹻������ �����١���͡�� 7 ��Դ (����¡�ا�����ظ���繵��� ������¡�˹�ҹ���ѧ�繢�Ͷ���§�ͧ�ѡ�Ԫҡ��) ����
1.������ ����Թ��- �繷�ʷ�����ҡ����ش㹺�ôҷ�ʷ����� �����䢢ͧ����繷�ʪ�Դ��� ��� ��â�µ���繷�� �� �������ºص� ���բ������� �ѧ��� ��ʪ�Դ���֧�繤��ҡ�� �������ö����§�٤�ͺ�������͵��ͧ�� �֧���Դ��â�·�ʢ�� ������ö����¹ʶҹС�Ѻ�������ռ������
2.������ �����������-�硷���Դ��������ҧ�������繷�ʢͧ��·�� ��ʪ�Դ����������ö�����ͧ��
3.������ ��ʷ�����Ѻ�Ҵ����ô� - ��ʷ�赡���ô��ͧ��·�� �Դ��鹡�͵�������·�ʤ�������ª��Եŧ ������ͺ�ô�������·�ʤ�����
4.������ ��ʷ�ҹ��� - ��ʷ�����Ѻ�Ҩҡ������
5.������ ��ʷ��������ҡ�ѳ���� - 㹡óշ��ؤ�Ź�� �Դ��зӤ����Դ��ж١ŧ�����Թ��һ�Ѻ ��ؤ�Ź�� ����դ�������ö㹡�ê��Ф�һ�Ѻ �ҡ����ռ�����������������ö���Ф�һ�Ѻ������ �����Һؤ�Ź�� �繷�ʢͧ������������������㹡�ê��Ф�һ�Ѻ
6.������ ��ʷ�����������鹨ҡ����ʹ��ҡ - ����з������������ö��������͵��ͧ����Сͺ�Ҫվ������ ����Ҩ��µ��ͧ�繷������������Ѻ��ê�������ͨҡ��·��
7.������ ������ - �����ѧ�ҡ���Ѻ��ê��ʧ���� ��骹�ʧ�����С�Ҵ����餹�ͧ�����ʧ������ѧ���ͧ�ͧ�� ���Ӽ�餹����ҹ����繷���Ѻ��
��þ鹨ҡ�����繷��
��þ鹨ҡ�����繷������ö�Դ����� �ҡ�˵ء�ó�ѧ���仹��
1.�¡�����Թ����
2. ��úǪ��ʧ�������Ѻ�����Թ����ҡ��·��
3. 仡��ʧ������ж١�Ѻ����� ��ѧ�ҡ��� ����ö�ź˹��͡����
4.�觧ҹ�Ѻ��·�������١��ҹ�ͧ��·��
5.��·�ʶ١����ҡ��
6.��û�С�����ҡ�����ҡ�ѵ���� 㹪�ǧ�ͧ�����ԡ���
��������������� �����ԡ��� �繾���Ҫ�ó�¡Ԩ�ѹ�Ӥѭ��� ���������ͧ��ç���Ѻ�����ѭ����� ����稾�л������Ҫ�
���·���кҷ���稾�Ш�Ũ������ � �ʴ稢�������Ҫ���ѵԹ�� ��������շ���繨ӹǹ����˹�������ͧ�����ͧ �ͧ����� �����˵�����١������������������͡ѹ������������շ������ش ����繷�ʡѹ��ʹ���Ե �������繷������ �١����Դ�ҡ���������繷�ʡ絡�繷���ա��� � �ѹ�������
�����·����ѹ��������ҹ�� ���Ҥ��١����������� ��� 14 ���֧ ˭ԧ 12 ���֧ ��������ա��Ŵ ��ͧ�繷��仨���з�� ������� 40 ˭ԧ���� 30 �֧�ա��Ŵ��ҧ �ӹdz���Ŵ��� ���ط�ʶ֧ 100 �� ���ѧ�դ�ҵ������ ��ͪ�� 1 ���֧ ˭ԧ 3 �ҷ ����� ������Դ�������� ���������Թ�������ͧ���� ���ͧ�繷��仵�ʹ���Ե
㹡�ù���кҷ���稾�Ш�Ũ������ � ���Ҿ���Ҫ�ѭ�ѵԢ�� ������ѹ��� 21 �ԧ�Ҥ� �.�. 2417 ����ռ�����ѧ件֧�շ�� ���ͧ���ʴ稢�������Ҫ���ѵ� �֧�պѭ�ѵ���� �١��ʫ���Դ����ͻ����ç �.�. 2411 ������Է����Ŵ��ҵ�Ƿء�� �¡�˹���� ������á�Դ ����դ�ҵ�� 8 ���֧ ˭ԧ�դ�ҵ�� 7 ���֧ �����Ŵ��ҵ��价ء������ �ͤú���� 21 �ա����Ҵ�ҡ�����繷�ʷ�駪�����˭ԧ
�Ͷ֧�� �.�. 2448 �����͡����Ҫ�ѭ�ѵ���ԡ��ʷ�����ԧ��� ���¡��� �����Ҫ�ѭ�ѵԷ�� �.�.124� (�.�. 2448) ��ԡ����ͧ�١��� �����������ҧ�索Ҵ �硷���Դ�ҡ��� ����繷���ա���� ��ë��͢�·�����ɷҧ�ҭ� ��ǹ������繷���������� ������ԹŴ��ҵ��������� 4 �ҷ �����Ҩ����
���˵ء������¹�ŧ�ç���ҧ�ҧ�ѧ�������Ѫ��ŷ�� 5
1.������� ���˵���¹͡
o������� ��äء����ͧ����ӹҨ���ѹ�� �Ѫ��ŷ�� 5 �֧�ç���ù��͡�úպ�ѧ�Ѻ�ͧ����ȵ��ѹ�������觻�Ѻ��ا���㹻���������ԭ����˹�Ң��
o�� ���������Ѻ�Է�Ծ��Ǥ����ԴẺ���ѹ�� �¡�����¹�������֡����Ż�Է�ҡ�õ�ʹ���Ǥ����ԴẺ���ѹ���ҡ���
o������� ����ʴ稻�о�ʻ���������§ �������繤�����ԭ�ͧ���������ҹ�� �֧��ç��Ѻ��ا�������¹�ŧ�ѧ���������ԭ�Ѵ��������������ҹ
2.������� ���˵�����
o������� ����������з�ʷ�����Դ����������������Ф�������繸�����ѧ��
o������� �Ѫ��ŷ�� 5 �ç�����ҡ��ࡳ���ç�ҹ�ͧ������ػ��ä��͡�â��µ�Ǣͧ�к����ɰ�Ԩ��������
o������� ������������㹤��������繨ӹǹ�ҡ �Ҩ�����ع�ҧ����˭����繰ҹ���ѧ������觪ԧ�ӹҨ�ҧ������ͧ ��������ҧ����Ҫ�ӹҨ�ͧ�����ҡ�ѵ������
o������� ����շ�ʷ����ҵԵ��ѹ���ٶ١������ͧ�������ͧ�������Ҩ���繢����ҧ����ִ��ͧ�������
��û���ٻ�ѧ���������Ѫ��ŷ��5
1.������� �����ԡ�к���� ����Ŵ�Է�Ծ��ӹҨ�ͧ��Ź�����͢ع�ҧ���Ǻ������ ��д֧���ѧ������������� �ӹҨ��äǺ����ͧ�Ѱ ���ա�ô��Թ�����ԡ�������鹵�ѧ���
o������� �ç�Ѵ��駡ͧ����˹�Ң��� �.�. 2413 ���Ѻ�ҡ�������Ź�¶֧�����
o������� �ç��Ҿ���Ҫ�ѭ�ѵԷ��â��� �.�. 2431 ���ͽ֡�������������ѧ�Ѻ�ѭ�����ǡѹ
o������� �ç�͡����Ҫ�ѭ�ѵ����¡���Թ����Ҫ��èҡ������ 6 �ҷ
o������� �ç�͡����Ҫ�ѭ�ѵ��ѡɳС��ࡳ����� �.�. 2448 ��˹�����©��è�ء����������ؤú18 �պ�Ժ�ó� ��ͧ�Ѻ�Ҫ��÷��ä��� 2 �����ǻŴ�繡ͧ˹ع
2.������� �����ԡ��� �����к�����繵�ǡ�âͧ���������ѧ�ͧ�ѧ���� ��кҷ���稾�Ш�Ũ������������������ç�����Ἱ��ô��Թ�����ԡ������ҧ�բ�鹵 �ѧ���
o������� ����͡��С�����ӡ�����Ǩ�ӹǹ���� �.�. 2417
o������� ��û�С�������Ҫ�ѭ�ѵԾԡѴ���³�����١����١� �.�. 2417 �繼�����١����١���ǹ ˹������ö���Թ���赹�� ��о���Ҫ�ѭ�ѵԩ�Ѻ����ѧ�ѧ�Ѻ����١����١䷷���Դ�� �.�. 2411 ������з�����㹻� �.�. 2432 ��������ؤú 21 ��
o������� ��û�С����ԡ�������ŵ��ѹ����§�˹�� (���ž��Ѿ) �.�. 2443
o������� ��û�С��Ἱ�����ԡ�������ź�þ� �.�. 2447
o������� ��û�С�������Ҫ�ѭ�ѵԷ���ѵ���Թ���ȡ 124 � �.�. 2448
�š�з��ͧ�����ԡ����к������з�ʵ���ѧ����
1.������� �Դ�ç�ҹ����� ��ЪҪ��������㹡�ô��Թ���Ե
2.������� �Ŵյ�͡�û���ٻ�к��Ҫ����蹴Թ��ٻ��з�ǧ ��ǧ ���
3.������� ��ɮ��ѹ�Ҩ��ѡ�ѡ�յ��ͧ������ҡ�ѵ������о����ҡ�ѵ�����վ���Ҫ�ӹҨ�ҡ���
4.������� ��ɮ����繷������ҧ���ԧ
5.������� Ŵ�Է�Ծ�����ӹҨ�ͧ�ع�ҧŧ��
Ref : //www.oknation.net/blog/naep2007/2007/09/26/entry-1 20/02/2008